Ký sinh trùng sốt rét từng là nỗi ám ảnh của cả nhân loại bởi chúng nhiều lần gây ra các trận đại dịch sốt rét. Ngày nay nhờ sự thành công của các chương trình phòng chống sốt rét quốc gia, chúng ta đã thành công ngăn chặn và đẩy lùi sốt rét nhưng chưa hoàn toàn loại trừ được bệnh. Hãy cùng Doctor có sẵn tìm hiểu về loại ký sinh trùng nguy hiểm này trong bài viết dưới đây.

Tóm tắt nội dung

1 Tổng quan về ký sinh trùng sốt rét và bệnh sốt rét
- 1.1 Đặc điểm hình thể ký sinh trùng sốt rét
- 1.2 Đặc điểm sinh học
2 Chu kỳ phát triển của ký sinh trùng sốt rét
- 2.1 Giai đoạn vô tính trong cơ thể người
- 2.2 Giai đoạn hữu tính trong muỗi
3 Phòng ngừa

Tổng quan về ký sinh trùng sốt rét và bệnh sốt rét

Sốt rét là một trong những bệnh cổ nhất được biết đến ở loài người. Ký sinh trùng sốt rét Plasmodium spp. gây bệnh sốt rét là loài sinh vật đơn bào thuộc nhóm trùng bào tử ký sinh máu. Trùng sốt rét lây nhiễm qua đường máu, muỗi cái Anopheles là trung gian truyền bệnh cho người khi hút máu chứa trùng sốt rét từ người bệnh lây cho người lành. Cho đến nay có 5 loài ký sinh trùng sốt rét gây bệnh cho người trong điều kiện tự nhiên:

Plasmodium falciparum
Plasmodium vivax
Plasmodium malariae
Plasmodium ovale
Plasmodium knowlesi

Sốt rét là một bệnh quan trọng ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Nhờ vào hiệu quả của chương trình phòng chống sốt rét quốc gia, đặc biệt hiệu quả của thuốc Artemisinin, Việt Nam đã kiểm soát được bệnh sốt rét và tiến đến mục tiêu loại trừ bệnh vào năm 2030.

Đặc điểm hình thể ký sinh trùng sốt rét

Trùng sốt rét có 4 giai đoạn phát triển trong hồng cầu người:

Thể nhẫn và tư dưỡng: Là dạng đầu tiên của ký sinh trùng sốt rét khi mới xâm nhập vào hồng cầu. Dạng tư dưỡng non có hình nhẫn với nhân là một chấm đỏ, tế bào chất là một vòng cung màu xanh bao quanh không bào tiêu hoá. Theo thời gian, ký sinh trùng phát triển và trở thành thể tư dưỡng già với nhân to hơn và tế bào chất dày hơn. Đồng thời, trên kính hiển vi quan sát thấy sắc tố sốt rét là những hạt màu nâu đen, kết quả của sự tiêu hoá hemoglobin của hồng cầu.
Thể phân liệt: Ký sinh trùng phân chia thành nhiều mảnh gọi là mảnh trùng. Khi phân chia đến mức độ nào đó, hồng cầu chứa phân liệt sẽ bị vỡ và các mảnh trùng lan tràn khắp nơi, tiếp tục tìm các hồng cầu bình thường khác để xâm nhập.
Thể giao bào: Là thể hữu tính gồm giao bào đực và cái, thể này tiếp tục phát triển trong dạ dày muỗi và là nguồn gốc lây lan bệnh sốt rét.

Đặc điểm sinh học

Khi xâm nhập vào hồng cầu, ký sinh trùng sốt rét có những đặc điểm khác biệt nhau tuỳ theo loài. P. vivax và P. ovale có khuynh hướng xâm nhập hồng cầu non trong khi P. malarie thì chọn hồng cầu già, P. falciparum không phân biệt hồng cầu.

Để phát triển, chúng tiêu thụ hemoglobin của hồng cầu. Khả năng sống của chúng ở ngoài cơ thể người tuỳ thuộc vào khả năng sống của hồng cầu mà chúng ký sinh. Các nghiên cứu cho thấy P. malarie và P. falciparum có thể sống đến 10 ngày trong máu bảo quản 4 độ C.

Triệu chứng lâm sàng của bệnh sốt rét là do các thể tư dưỡng và phân liệt trong máu gây ra. Triệu chứng của sốt rét thường (sốt rét cơn) thường không đặc hiệu, ngoài sốt, lạnh run bệnh nhân có thể kèm theo ra nhức đầu, đau cơ, đau khớp, yếu người, nôn ói, tiêu chảy. Biến chứng của bệnh là lách to, thiếu máu, giảm tiểu cầu, hạ đường huyết, rối loạn chức năng hô hấp và thận, thay đổi thần kinh.

Xem thêm:

Sốt nóng lạnh

Bệnh cảnh lâm sàng rất thay đổi tuỳ thuốc vào loại ký sinh trùng gây bệnh, mật độ ký sinh trùng trong máu và miễn dịch của cơ thể. Bệnh của P. falciparum dễ chuyển nặng và gây tử vong do biến chứng thần kinh trung ương (sôt rét thể não), suy thận cấp, thiếu máu nặng, vàng da. P. vivax gây lách to và P. malarie gây hội chứng thận hư.

Docosan — Các loại ký sinh trùng sốt rét phổ biến hiện nay

Chu kỳ phát triển của ký sinh trùng sốt rét

Giai đoạn vô tính trong cơ thể người

Khi muỗi Anopheles cái đốt người, tiêm thoa trùng vào da. Thoa trùng chui qua mạch máu để lưu thông trong máu đến gan. Chúng xâm nhập vào tế bào chủ và bắt đầu thời kỳ sinh sản vô tính, được gọi là chu trình tiền hồng cầu. Thoa trùng phát triển dần đến thể phân liệt, thể phân liệt vỡ ra phóng thích các mảnh trùng vào máu. Một thoa trùng có thể tạo ra từ 10000 đến hơn 30000 mảnh trùng.

Đối với P.vivax và P.ovale, một số thể trong gan không phân chia ngay lập tức thành thể phân liệt mà vẫn nằm yên trong nhiều tháng đến nhiều năm, được gọi là thể ngủ. Các thể này tiềm tàng trong gan, từng đợt thành thể phân liệt, vỡ ra tung mảnh trùng vào máu gây ra những cơn tái phát (đặc trưng của sốt rét vivax và ovale). Các mảnh trùng từ gan sẽ xâm nhập vào hồng cầu rồi trưởng thành dần từ thể nhẫn thành thể tư dưỡng thể phân liệt, gây vỡ hồng cầu phóng thích 6 – 30 mảnh trùng thế hệ mới.

Giai đoạn hữu tính trong muỗi

Khi muỗi Anopheles cái hút máu người bệnh, chúng hút ký sinh trùng sốt rét vào dạ dày. Các giao bào đực và cái chuyển thành giao tử đực và cái. Giao tử đực kết hợp giao tử cái tạo ra hợp tử, hợp tử chuyển động trở thành trứng di động. Trứng di động chui qua vách dạ dày trở thành trứng nang nằm giữa vách và lớp màng đáy.

Khi trứng nang trưởng thành vỡ, thoa trùng bơi trong xoang cơ thể đến tuyến nước bọt và tụ tập ở đó. Khi muỗi đốt người khác, thoa trùng lại xâm nhập vào máu và tiếp tục giai đoạn vô tính trong cơ thể người.

Xem thêm:

Phòng ngừa

Để tránh tác hại của trùng sốt rét gây ra, phòng bệnh là biện pháp tốt nhất. Phòng ngừa bệnh sốt rét đòi hỏi sự phối hợp của bản thân, cộng đồng và xã hội. Giải quyết cả 3 khâu của quá trình truyền sốt rét: bệnh nhân – muỗi sốt rét – người lành.

Bệnh nhân

Bệnh nhân là nguồn truyền bệnh sốt rét nên điều trị bệnh nhân còn có tác dụng dự phòng cho những người xung quanh. Phát hiện sớm, điều trị và quản lý bệnh nhân kịp thời, triệt để
Bệnh nhân nằm mùng để tránh không cho muỗi đốt.

Diệt muỗi

Diệt muỗi trưởng thành: bằng các hóa chất do cán bộ y tế thực hiện
Diệt lăng quăng trong các vũng nước đọng gần nhà như làm thoát nước, lấp đất, thả cá, vớt rong,…

Bảo vệ

Chống muỗi đốt bằng biện pháp đơn giản là hạn chế tiếp xúc với muỗi vào ban đêm vì muỗi sốt rét thường hoạt động từ chiều tối đến rạng sáng.

Hạn chế các hoạt động ngoài trời vào thời điểm muỗi sốt rét hoạt động
Mặc quần áo dài, mang vớ
Thoa thuốc chống muỗi
Xịt thuốc chống muỗi trong nhà, lều trại,…
Sử dụng quạt
Ngủ mùng

Cảm ơn bạn đã tìm đọc bài viết “Ký sinh trùng sốt rét: đặc điểm và cách phòng bệnh”. Ngày nay sốt rét không còn là vấn đề nổi cộm ở Việt Nam, tuy nhiên ở một số nơi trên thế giới và một vài tỉnh thành Việt Nam vẫn còn tiềm ẩn nguy cơ bùng dịch sốt rét. Do đó trang bị kiến thức về bệnh để bảo vệ bản thân và người chung quanh là vô cùng cần thiết.

Xem thêm:

Bài viết được tham khảo từ bác sĩ và các nguồn tư liệu đáng tin cậy trong và ngoài nước. Tuy nhiên, Docosan Team khuyến khích bệnh nhân hãy tìm và đặt lịch khám với bác sĩ có chuyên môn để điều trị. Để được tư vấn trực tiếp, bạn đọc vui lòng liên hệ hotline 1900 638 082 hoặc CHAT để được hướng dẫn đặt hẹn.

Nguồn tham khảo: CDC

Ký sinh trùng sốt rét: Đặc điểm và cách phòng bệnh